Anatomie van de verpleegkundige taal

Het menselijke lichaam is een boeiende constructie. Vaak staan we daar niet bij stil, maar wie op bezoek gaat op de kraamafdeling van een ziekenhuis verwondert zich erover dat ook baby’s al vrij volledig gevormd zijn, alleen heel wat kleiner dan volwassen mensen.

Een verpleegkundige moet op de hoogte zijn van de anatomische structuur van het menselijke lichaam om de juiste hulp te kunnen bieden. In dit deel leren we niet hoe alle spieren en beenderen aan elkaar vastzitten. Dat wordt behandeld in het thema "Hygiëne en mobiliteit". Hier word je ondergedompeld in een taalbad, want is dat niet één van de opmerkelijkste eigenschappen van de mens, dat hij alle "onderdeeltjes" waaruit hij bestaat kan benoemen: een neus, een vinger, een teen?

Taal is een complex gegeven, maar complexe gegevens worden overzichtelijk als je ze in stukjes hakt. Hier zijn de stukjes waaruit dit hoofdstuk bestaat:

Taalchirurgie

Wederzijdse besmetting

Uitspraakregels

Spellingsregels

In de operatiekamer

Opzoeken van medische termen

Oefeningen

Onderlijn de delen die terugkeren en probeer te ontdekken wat ze betekenen:

Kun je zelf nog andere voorbeelden bedenken?

Talen beïnvloeden elkaar. Zo heeft het Nederlands heel veel woorden overgenomen uit

deze talen:

- venster, tafel, januari, december,... >>

- astronomie, democratie, politiek,... >>

- kampioen, paraplu, portefeuille,... >>

- computer, airplay, rugby, cancellen,... >>

Probeer bij elk van deze talen nog enkele voorbeelden te vinden.

Ook uit heel wat andere talen zijn Nederlandse woorden afkomstig:

- het Russisch:

- het Italiaans:

- het Afrikaans:

Ken je er nog?

Het Nederlands exporteert zelf ook heel wat woorden. Kun je afleiden van welk Nederlands woord deze woorden zijn afgeleid?

(Engels) a sleigh freight

to beleaguer to keelhaul

brandy buoy

(Maleis) kulkas ongkos

(Japans) tarappu madorosu

ponpu orugooru

biiru bisuketto

Van het Latijn bijvoorbeeld zijn in het Nederlands nog talrijke sporen te vinden in ondermeer

enkele woorden en uitdrukkingen. Wat betekent bijvoorbeeld:

- pro deo:

- a priori:

- ultimatum:

- flora en fauna:

- mens sana in corpore sano:

- ascendent en descendent:

Ook heel wat verpleegkundige termen zijn afkomstig uit het Latijn. Denk maar aan

- ascendens:

- descendens:

Maar hoe schrijf je die woorden en hoe spreek je ze uit?

Meestal wordt een woord uitgesproken zoals het geschreven staat. De klemtoon ligt bij medische woorden op de derde lettergreep van achteren. Als er minder dan drie lettergrepen zijn, ligt de klemtoon op de eerste lettergreep.

Voorbeelden:

ar-te-ri-a

cla-vi-cu-la

ner-vus

De uitspraak van de letter "u" is niet als "oe", maar als "u" in "bus". "Ae" wordt uitgesproken als "ee", "eu" wordt uitgesproken als "ui", behalve als de "eu" aan het eind van een woord staat. In dat geval spreekt men het uit als "eu".

Voorbeelden:

nervus ("nervus", niet "nervoes")

arteriae ("arteri(j)ee")

De letter "c" wordt uitgesproken als "s" voor "e" en "i" en vaak ook voor "y". Hij wordt uitgesproken als "k" wanneer er een "a", "o" of "u" volgt en soms ook voor "y".

Woorden in het enkelvoud eindigen meestal op de uitgang –a, -us of –um. In het meervoud verandert de uitgang: -a wordt –ae, -us wordt –i, -um wordt –a.

Voorbeelden:

Vertebra > vertebrae – nervus > nervi – ovarium > ovaria.

Niet alle woorden houden zich aan deze regels. Uitzonderingen zul je zeker tegenkomen.

In de medische terminologie worden veel voor- en achtervoegsels gebruikt. Een moeilijk woord is vaak te herleiden tot verschillende stukjes. Volgende woorddelen werden brutaal weggesneden. Zoek in je medisch woordenboek voorbeelden van woorden waarin deze woorddelen voorkomen en noteer ook wat ze betekenen. Soms vind je het woorddeel als afzonderlijke zoekterm in het woordenboek.

exo-: Voorbeelden:

Betekenis:

endo-: Voorbeelden:

Betekenis:

dys-: Voorbeelden:

Betekenis:

chromo-: Voorbeelden:

Betekenis:

tox-: Voorbeelden:

Betekenis:

retro-: Voorbeelden:

Betekenis:

brady-:Voorbeelden:

Betekenis:

De Griekse woordstam -tom- betekent "snijden". Men kan het in vele woordsamenstellingen

aantreffen, zoals in ectomie (uitsnijding), anatomie (ontleding), microtoom (een instrument

dat kleine, dunne plakjes snijdt). In woorden die "snijden" aanduiden, komt -tom-, -tomie- of

-toom- voor. Zoek op wat deze woorden betekenen. Probeer eerst de betekenis te raden.

dermatoom

gastrotomie

oesofagotomie

leuko- betekent "wit". In samengestelde woorden is leuk- het gedeelte dat "wit" aanduidt.

leukocyten

leukemie

We kennen drie namen voor uitsnijden of verwijderen: ectomie, excisie en extirpatie.

Als je die woorden in een verslag ziet staan, weet je dat er iets weggenomen is.

abdominale uterus extirpatie

gastrectomie

colonectomie

appendectomie

pancreatectomie

In -stomie zit de stam van het Griekse woord "stoma", dat mond(ing), opening, uitgang betekent. "-ie" duidt op een handeling. Samen betekent dat dus "het maken van een nieuwe verbinding of opening". Is er sprake van één element, dan gaat het over het maken van een nieuwe opening. Is er sprake van twee elementen, dan gaat het over het maken van een nieuwe verbinding.

gastrostomie

colostomie

ileostomie

gastroduodenostomie

Het achtervoegsel -itis duidt een ontsteking aan:

appendicitis

colitis

gastritis

pancreatitis

hyper- betekent "overmatig" of "meer dan normaal".

hypo- betekent dan weer "te weinig" of "minder dan normaal".

-oom is het achtervoegsel voor gezwel. Aden(o)- wordt gebruikt

voor woorden die betrekking hebben op klieren.

fybroom

myoom

adenoom

adenitis

adenectomie

adenopathie

inter- betekent "tussen"; intra- betekent "in". Niet verwarren!!

intercostaal

interdentaal

intervertebraal

intermenstruum

interepitheliaal

Zoek zelf een aantal voorbeelden met intra-

-

-

-

-

a-, an-: zonder, geen, afwezigheid van

andr-, andro-: man, mannelijkheid, mens

ant-, anti-: (niet ante-!) tegen

art-, artro-: van of aan het gewricht

brady-: te traag

cardio-: met betrekking tot het hart

cerebro-: met betrekking tot de hersenen

dys-: verkeerd, mis, slecht

endo-: binnen, in

entero-, enter-: darm

eu-: wel, goed, prettig

extra-: buiten

-grafie, -gram: opname, registratie, opschrijven

gynaeco-: betreffende de vrouw

hepat-, hepato-: betreffende de lever

hydro-: water

-lysis, -lyse: ontbinden, afbreken, losmaken

mel-, mela-: zwart, donker

-pathie: aandoening, ziekte, lijden, voelen

peri-: rondom, omheen, omstreeks

-poëse: vorming, aanmaak

retro-: achter, na, achterwaarts

-scopie, -scoop: kijken, onderzoeken

tachy-: snel

Het is de bedoeling dat je vertrouwd wordt met het gebruik van medische termen en hun betekenis; het is niet de bedoeling dat jullie taalkundigen of classici worden. Het verhaal over de taalchirurgie en dat over de wederzijdse besmetting hoef je dus niet actief te kennen. Er wordt wel verwacht dat je een idee hebt van de betekenis van de medische termen die bestaan uit de onderdelen die hier aan bod zijn gekomen. Zo kun je bijvoorbeeld uitleggen dat "gastritis" bestaat uit "gastr-" (maag) en "-itis" (ontsteking) en dus "maagontsteking" betekent.

Je kan daarbij gebruik maken van onderstaande aanvullende woordenlijst.

eupepsia

laryngostomie

myeloom

amygdalectomie

laparotomie

polyadenitis

hepatoscopie

splenectomie

tachypnoea

leukopoëse

amygdal-: betreffende de amandelen
laparo-: betreffende de buik
larynx: strottenhoofd
myel-: betreffende het beenmerg
pepsia: spijsvertering
pnoea: ademhaling
splen-: betreffende de milt

Bronvermelding:

Jan W. De Vries, Roland Willemyns en Peter Burger, Het verhaal van een taal.

L. L. Kirchman, Anatomie en fysiologie van de mens.